رویارویی صنعت مد و فشن با چالش‌های متاورس

نویسندگان:
ثنا سمیعی
عضو انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران و دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق مالکیت فکری پردیس البرز دانشگاه تهران

فاطمه السادات آل یاسین
عضو انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران و دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق مالکیت فکری پردیس البرز دانشگاه تهران

 

اهالی مد و فشن این‌روزها با یک چالش جدید و جدی دست و پنجه نرم می‌کنند. بازار نقل و انتقال NFT عین، مشابه یا تقلبی لباس و زیورآلات و در کل کالاهای آنها در متاورس، بسیار داغ است. به نظر می‌آید کاربران متاورس، مثل بازیکنان بازی‌های دیجیتال که دنبال محصولات با ارزش هستند، رقابت جدی بر سر مالک شدن نسخه اول NFT برندها دارند. اما اینکه متاورس، NFT و مد چگونه به هم مربوط می‌شوند، بحثی است که در این نوشته، قصد داریم آنرا موشکافی کنیم. برای این منظور به ترتیب متاورس،NFT  و سپس حقوق مد و دردسرهای جدیدش را بررسی می‌کنیم.

متاورس؛ جهان ناشناخته ها؟!

  متاورس یک عنوان عام برای ساخت و توسعه جهان‌هایی در سطح اینترنت است که کاربران  به وسیله واقعیت مجازیVR )  )و واقعیت افزوده( AR ) امکان زندگی و فعالیت دارند. سال 2021  مارک زوکربرگMark Zuckerberg) ) ، کمپانی خود را از فیس بوک به “متا” تغییر نام داد و بسیاری معتقدند که هدف ازین تغییر نام، توسعه متاورس است.

در توضیح متاورس می‌توان گفت، جهانی در محیط دیجیتال، که کاربران در آنجا با هم تعامل دارند و می‌توانند تجربیاتی تازه رقم بزنند. همدیگر را ملاقات می‌کنند، گاه روابط عاطفی شکل می‌گیرد، خرید می‌کنند، و حتی به طور مجازی در آن جهان کار می‎کنند. بعضی‌ها متاورس را آینده اینترنت می‌دانند. آنها معتقدند متاورس امکان یک زندگی مجازی درست شبیه آنچه در واقعیت و در زمان حال افراد و در دنیای فیزیکی ‌شان جاری است را فراهم می‌کند. عاشقان اینترنت و متاورس، آنرا به چیزی که همیشه از اینترنت می‌خواستیم، تعبیر می‌کنند.

برای زوکربرگ، متاورس تکامل طبیعت و دنیای پیرامون ما در جهان اینترنت است. او عقیده دارد روابط اجتماعی در اینترنت کافی نیست، بلکه باید در آنجا زندگی کرد. نه فقط بازی، بلکه آنجا امکان کار، تحصیل، خرید، تماشای مسابقات ورزشی و هرگونه فعالیتی که در دنیای واقعی صورت می‌گیرد باید در این فضا امکان‌پذیر شود. هنگام تماشای یک فیلم، ما مشاهده گر اتفاقات و داستان‌های شخصیت‌‌ها هستیم. اما در متاورس، می‌خواهیم در آن جهان‌ها زندگی کنیم و برخلاف بازی، قرار نیست داستان از پیش تعیین شده‌ای وجود داشته باشد که با هدایت بازیکنان، به سرانجام برسد.

به نظر می‌رسد امروزه سرمایه‌گذاری‌های کلانی توسط کمپانی‌های بزرگی مانند فورتنیت، پوکمون و وارکرفت، در جهت توسعه متاورس صورت گرفته است. در حال حاضر بالغ بر 270 متاورس ساخته شده و تولیدکنندگان برآنند تا کاربران بتوانند در هر جهانی، تجربیاتی جدید و حتی امکانات جدید را تجربه کنند.

اصطلاح متاورس، اولین بار در سال 1993، توسط نیل استفانسونNeal Stephenson، در رمان علمی تخیلی‌اش به نام “ریزش بهمن[1]” اختراع شد. شخصیت اصلی این رمان یک هکر است که بین لوس آنجلس آخر الزمانی و یک فضای دیجیتال مجازی، مدام در رفت و آمد است.

ایده متاورس اما به تئوری فیزیک کوانتوم و احتمال وجود جهان‌های موازی برمی‌گردد. تئوری جهان‌های چندگانه، که به “جهان‌های حبابی[2]” نیز شهرت دارد، اشاره به قبل از بیگ بنگ، و فرض انفجار کیهان و شکل‌گیری جهان ما دارد. آنها معتقدند، غیر از این انفجار، انفجارهای دیگری هم وجود داشته و جهان‌های دیگری نیز قطعاً شکل گرفته است. ولی برای ما قابل آزمایش نیستند چرا که برای اثبات انفجارهای بزرگ نیاز به تئوری بزرگتری هست. مکانیک کوانتوم نیز تفسیر دیگری از جهان موازی ارائه می‌دهد، در این نظریه زمان همچون شاخه‌های درختی است که تمام امکانات کوانتوم در جهان‌های موازی و متعدد به منصه ظهور می‌رسد. براساس این نظریه چون بین این امکانات که در جهان‌های مختلف در حال وقوع است، هیچگونه ارتباطی وجود ندارد، پس آنها نیز قابل آزمایش نیستند.

سال 2019 قضیه ای پیش آمد که دانشمندان را به این فکر واداشت که در قطب جنوب شواهدی برای وجود یک جهان موازی پیدا کرده‌اند، آنها ذراتی کشف کردند که منبع برخی‌شان نامشخص بود. با این حال این ادعا خیلی دوام نیاورد. چرا که به اعتقاد بسیاری، صرفاً یک خطای آزمایشگاهی رخ داده بود.

NFT و متاورس

 همانطور که در بالا اشاره شد، در متاورس مردم با ساختن آواتار خود و داشتن اشیای دیجیتال، با هم تعامل می‌کنند. متاورس، یک شبکه گسترده از جهان‌های سه بعدی و شبیه سازی شده به دنیای واقعی ماست. که تجربه همسانی از زندگی واقعی با بینهات کاربر را به ارمغان می‌آورد. به زبان ساده‌تر، فضایی مجازی، که شما در آن کاراکتر دلخواهتان را خلق می‌کنید، خانه‌ای که آرزوی ساختش را دارید، می‌سازید. ماشینی که در دنیای واقعی عکسش نصیب تماشایتان می‌شود، می‌خرید. از طرفی با آواتارهای دیگر آشنا می‌شوید. با آنها قدم می‌زنید. به موسیقی گوش می‌کنید. به تماشای موزه‌های دیجیتال می‌روید و هزار امکان دیگر؛ که برای تجربه آن در جهان فیزیکی خودمان باید چند صد برابر وقت و هزینه صرف کنید.

متاورس بر اساس فن‌آوری بلاکچین طراحی شده است، دارایی‌هایش نیز از جنس بلاکچین است. تعامل، قرارداد و کسب منفعت در این جهان از طریق NFT و رمزارزها صورت می‌گیرد.

در جواب این سؤال که NFT با جهان متاورس چگونه ارتباط پیدا می‌کنند؟ باید گفتNFT ها یا همان توکن‌های یونیک و غیرمثلی، درواقع گواهی‌نامه یا اسناد مالکیت برپایه بلاکچین هستند. به این معنا که گواهی مالکیت و اصالت از طریق ارز دیجیتال (معمولا اتریوم) تولید می شود و به مالک جدید فروخته یا اعطا می شود. و چون دارایی ها و آثار هنری در فضای دیجیتال براحتی سرقت و کپی می‌شوند، استفاده از قالب NFT تا حدی توانسته جلوی این روند را بگیرد.

از طرف دیگر بسیاری از اپلیکیشین‌ها به عنوان مثال، اپلیکیشن وی آر چت VR chat ؛ که در فضای متاورس، وسیله ای برای تعامل و ارتباط است، با NFT کردن خود، مانع کپی و جعل اطلاعات و علامت خود شده است. از برندهای معروف لباس که به تازگی به فضای متاورس پیوسته است می‌توان به نایک اشاره کرد.  نایک با نام مجازی “نایک لند[3]” استودیویی با عنوان ARTFKT  به ثبت رسانده و در آن به تولید محصولات NFT تحت برند خود می‌پردازد.

از دیگر موارد مربوط NFT و متاورس ها، می‌توان به گالری های هنری اشاره کرد. بسیاری از موزه‌ها در حال حاضر آثار هنری NFT را در متاورژن‌هایی مانند Сryptovoxels قرار می‌دهند که توسط بلاک چین اتریوم پشتیبانی می‌شود.

به گزارش روزنامه هنر لندن، Cryptovoxels  میزبان گالری‌ها و موزه‌های هنری، از جمله موزه هنر مدرن سانفرانسیسکو و FC Francisco Carolinum Linz، اتریش است.

 متاورس تهدید جدید صنعت مد و فشن

همانطور که در بالا هم اشاره شد، اینروزها جهانی در سطح اینترنت در حال شکل گیری است که بسیاری از الگوهای خود را از دنیای واقعی می‌گیرد. بعید به نظر می‌رسد توسعه‌دهندگان متاورس به دنبال ساخت اتوپیایی برای بشر باشند. قصد آنها ساخت و معرفی جهانی با ساز و کارهای جهان آشنای واقعی ماست. با این حال اجرای اصول و مقررات در این جهان تازه- تأسیس با چالشهای زیادی مواجه است و سوالهای زیادی را برای حقوقدانان ایجاد کرده است که آیا قواعد و مقررات دنیای واقعی قابل تعمیم به متاورس هستند یا خیر؟  با گشت و گذار در اخبار مربوط به این حوزه، به دعاوی متعدد و مختلفی برمی‌خوریم، اعم از حقوقی و کیفری، چندی پیش شخصی علیه دیگری اعلام جرم کرده بود که در متاورس به آواتار وی تجاوز کرده است.

اینکه متاورس چگونه تهدیدی برای صنعت مد و فشن به حساب می‌آید، موضوعی است که قصد داریم به توضیح آن بپردازیم. امروزه بسیاری علائم تجاری یا محصولات برندها از جانب افراد ثالث NFT می‌شود و به قیمت‌های گزاف در متاورس به فروش می‌رسد. آنها بی آنکه اجازه از دارندگان قانونی این علائم گرفته باشند، به تولید و فروش NFT این محصولات مشغولند و جالب آنکه خود را نه ناقض حق که دارنده حقوق اموالی که تولید کرده‌اند می‌دانند. از همین رو صاحبان برندهای نام آشنا با این چالش روبرو هستند که آیا لازم است وسعت پوشش حمایت ثبتی خود را در سطح متاورس نیز گسترش دهند یا خیر؟

در نوامبر سال 2021 دو شخص حقیقی تقاضای ثبت برند گوچی و پرادا را در فضای متاورس از دفتر ثبت علامت امریکا درخواست کردند. جالب آنجاست که این اشخاص نه به نمایندگی از گوچی، بلکه به عنوان دارنده حقیقی درخواست ثبت این علائم را کرده بودند. آنها می‌خواستند در سطح متاورس اشیایی با این برندها تولید و عرضه کنند و سهم فروش این اشیا صرفاً به خودشان تعلق گیرد. هرچند که با واکنش تیم‌های حقوقی هر دو برند مواجه شد و آنها به محض اطلاع اعلام کردند که اقدامات لازم قانونی را انجام خواهند داد.

از طرف دیگر همین الان نسخه های دیجیتال قابل دانلود و غیر قابل دانلود برندهای شنل، پرادا و لویی ویتون در متاورس روبلوکس ( Roblox) بدون اجازه از دارندگان اصلی علائم به فروش می‌رسد. جف ترکسلر Jeff Trexler دستیار مدیر موسسه حقوق مد و فشن دانشگاه فوردهامFordham می‌گوید: چنین اقدامات و استفاده‌ای می‌تواند به عنوان استثمار و بهره برداری فرصت طلبانه از علامت تجاری تلقی شود.

اگرچه به نظر می‌رسد که برندهای صاحب نام و شناخته شده، به واسطه قدرت و توان مالی بالایشان می‌توانند از پس دعاوی حقوقی برآیند و قاعدتاً حق خود را در فضای متاورس نیز محفوظ نگه دارند. اما در خصوص شرکتهای کوچک و کمتر شناخته شده این موضوع باعث  ورود خسارات زیادی به آنها خواهد شد. شاید در وهله اول اینگونه به نظر آید که معرفی و عرضه محصولات آنها در فضای متاورس، می‌تواند تبلیغی برایشان به حساب آید ولی در عمل اینگونه نیست، چون ممکن است باعث گمراهی مصرف‌کننده شود و یا به اعتبار و حیثیت آنها در دنیای واقعی لطمه وارد شود.

ترکسلر می گوید: برندهای‌ کوچکتر و کمتر شناخته شده در ایالات متحده توسط ثبت کنندگان فرصت طلبان چینی ربوده می‌شوند. با رشد بازار کالاهای دیجیتال NFT انتظار می‌رود که این برند ها هم برای مالکیت خود اقدامات قانونی انجام دهند.

آنتونی لوپوAnthony Lupo، رئیس شرکت حقوقی آرنت فاکس Arent Fox، متخصص مد و تکنولوژی است که موکلهای به نامی چون دایان فون فورستنبرگDiane von Furstenberg، سنت لورانSaint Laurent، والنتینوValentino، بالنسیاگا Balenciagaو الکساندر مک‌کوئینAlexander McQueen را دارد، می‌گوید: « با وجود بالا گرفتن اختلافات در خصوص چند طبقه ی رایج از جمله طبقه های ۹،۳۵،۴۱ که مربوط به کالاهای مجازی و فضاهای مجازی است. اما قانون هنوز با متاورس هم پا نشده و چند پله از آن عقب است. اکنون هر برندی باید برای گستره حمایت  علامت تجاری خود در متاورس، تقاضای ثبت کند.»

صاحبان علائم تجاری معمولاً با طبقات ثبتی آشنایی هستند. اما برای آندسته از خوانندگان ناآشنا توضیح این نکته لازم می‌آید.  متقاضیان درخواست ثبت علامت، برای آنکه بتوانند از حمایت قانونی لازم در جهت مالکیت علامتشان برخودار شوند، در هنگام پرکردن اظهارنامه ثبت علامت باید طبقاتی که مرتبط با کالا و خدمات ارائه کننده است را مشخص کنند. سازمان جهانی مالکیت فکری(وایپو) در جهت یکسان‌سازی و تسریع امرِ ثبت در سطح کشورهای هدف دارندگان علامت، اقدامات مهمی انجام داده است. اینروزها کشورها برای آنکه بخواهند در سطح بین‌المللی و در کشورهای مورد تقاضایشان، علامت خود را ثبت و مورد حمایت قرار دهند از سیستم جهانی مادرید بهره می‌گیرند. در سطح ملی نیز کشورها برای تطبیق با سیستم جهانی، معمولا طبقات 45 گانه کالا و خدمات را الگو قرار می‌دهند. هرچند ممکن است کشورها بسته به نیاز تغییراتی در آن اعمال کنند.

بیبی Bibby  می‌گوید: «افزایش پرونده‌های مالکیت معنوی نشان‌دهنده این است که تجارت در دنیای مجازی یک اولویت در حال رشد و گسترش برای برندها است و احتمالاً برای بقا و رقابتی ماندن ضروری است.»

او توصیه می‌کند که برندها علائم تجاری خود را از طریق USPTO و معادل های خارجی آن مانند دفتر ثبت اتحادیه اروپا، ثبت کنند و قبل از تهدید به نقض علامت تجاری، ماهیت و استفاده از علامت را ارزیابی کنند، زیرا همه ابعاد استفاده‌ها در متاورس قابل تعقیب قانونی نیست.

با این حال عده‌ای دیگر از متخصصان حقوقی حوزه برند معتقدند، صاحبان علائم مجبور نیستند تقاضای گسترش ثبت دهند و بر اساس “دکترین بسط حوزه و محدوده ” ( Zone of Expansion doctrine)  می‌توان از حق و حقوق دارنده علامت نقض شده دفاع کرد.

دکترین” بسط حوزه و محدوده” در خصوص علامت تجاری به کار برده می‌شود. بر اساس آن، دارنده اصلی علامت که نمی تواند نه استفاده و نه ارتباط فعلی را با علامت در حوزه مورد نقض اثبات کند، همچنان می تواند با تعیین اینکه حوزه استفاده در محدوده گسترش احتمالی یا طبیعی اوست، بر نقض کننده با حس‌نیت پیروز شود. بر اساس قانون عرفی، صاحبان علائم تجاری نمی‌توانند بازارهایی را که از آنها استفاده نمی‌کنند به انحصار خود درآورند. (بحث علامت مشهور مقوله دیگری است که در حال حاضر قصد ورود به آنرا نداریم.) اما دکترین «بسط حوزه و محدوده» مقداری «فضای تنفس» محدود در اختیار دارندگان علامت قرار می‌دهد تا امکان کمی فراتر رفتن از استفاده فعلی خود را داشته باشند. در واقع برای تفهیم این قاعده باید گفت اصولاً حفاظت از علامت تجاری محدود به کالاها و خدماتی است که صاحب علامت ارائه و‌ درخواست می‌کند. اما گاهی اوقات قانون یا قاضی این حدود حمایت را فراتر می‌برد و کالاها و خدماتی که برای استفاده ی علامت ذکر نشدند ولی با آن مرتبط و مشابه هستند به جهت عدم گمراهی مصرف کننده در محدوده ی حمایتی علامت قرار می‌دهند و علامت مشابه را برای آن کالا غیرقابل ثبت می‌دانند. به فرض مثال اگر علامت ثبت شده‌ای صرفاً برای شلوار و پیراهن باشد، ثبت علامت مشابه آن توسط اشخاص ثالث برای تولید کالایی مانند شلوارک احتمالاً ممکن نیست و یا صاحب علامت می‌تواند منع ثبت آن را درخواست کند.

هرچند دکترین “بسط حوزه و محدوده” درحال حاضر برای نقض فیزیکی کالاها وخدمات استفاده می‌شود، اما لوپو Lupo معتقد است که امکان استفاده از آن در متاورس نیز وجود دارد.

با وجود راهکارهای ارائه شده، اما چالش نقض علائم و طرح‌های صنعتی در متاوس هنوز به قوت خود باقیست. چرا که امروزه اکثر نقض‌ها در متاورس، نه مربوط به علامت که محصولات این برندهاست، آنهم نه اصل محصول که نسخه تغییر شکل یافته و به تعبیر اهل هنر، اقتباس کاملاً آزاد آنهاست. ناقضان اینگونه از عمل خود دفاع می‌کنند، آنچه در فضای متاورس ارائه می‌شود، نه جعل یک محصول یا علامت که اثری اصیل است و ما برای تولید آن نیاز به اخذ اجازه از هیچکس نداریم.

در ‌‌پلتفرم روبلوکس بازاری برای فروش لباس آواتارهای کاربران وجود دارد؛ در این بازار  نسخه مجازی کیف وسوسه برانگیز «دایانایسس Dionysus»گوچی به قیمت ۴٫۱۱۵ دلار فروخته شد، که از قیمت حقیقی آن در دنیای واقعی هم گرانتر است.

چندی پیش برند هرمس Hermès علیه هنرمندی به نام میسن روثس چایلد Mason Rothschild  که از کیف معروف هرمس (بیرکین Birkin)  برای NFT اثر هنری خود الهام گرفته است و آن را در ژوئن ۲۰۲۱ به قیمت ۲۳،۵۰۰ دلار فروخته و دوباره در ماه دسامبر کالکشنی بر این اساس راه اندازی کرده بود، اقامه ی دعوا کرده است.

میسن روثس چایلد یک کلکسیون NFT ۱۰۰ عددی به نام “متابرکین MetaBirkin” منتشر کرد و اظهار داشت این مجموعه را به عنوان ادای احترام به معروف‌ترین کیف هرمس، ساخته است. جسی لی Jessy Lee، بنیانگذار بیسیک اسپیس (basic space )که با روچیلد در پروژه برکین همکاری کرده، می‌گوید:  این پروژه بسیار محبوب‌تر از آن چیزی شد که انتظارش را داشتیم، چندین سلبریتی برای به دست آوردن این آثار از طریق پیش‌فروش اقدام کردند. برای خرید آنها بالغ بر ۱۲ هزار نفر صف کشیدند.” ( تایگا رپر معروف و مدیسون بیر خواننده از جمله افراد در صف خرید این کیف هستند.)

دعاوی که در بالا ذکر شد تنها مشتی نمونه خروار است. با این حال اهالی صنعت مد، به نظر می‌رسد سه رویکرد کاملاً متفاوت از هم در برابر این پدیده اخذ کرده‌اند، عده‌ای تحت فشار هجوم ناقضان،  با پرکردن اظهارنامه‌ جدید، توسعه حمایت خود در متاورس را از دفاتر ثبت علائم و طرح درخواست کرده‌اند. عده‌ای علاوه بر گسترش محدوده حمایت خود، ابتکار عمل را بدست گرفته و با استخدام نیروهای متخصص، تولید اینگونه محصولات در متاورس را هم به انحصار خود درآوردند. عده ای دیگر، همچنان در برابر گسترش متاورس مقاومت دارند و عامدانه آن را نادیده می‌گیرند. البته ‌به نظر می‌رسد این رویکرد محافظه کارانه چندان صحیح نیست، چرا که توسعه و جهانشمول شدن متاورس، امریست که منتقدان و طرفداران آن، هر دو برش اتفاق نظر دارند. بسیاری معتقدند متاورس تا چند وقت آینده، امکاناتی وسیعتر از آنچه می‌شناسیم، در اختیار کاربران قرار می‌دهد. از همین رو نقضهای گسترده‌تری نیز اتفاق خواهد افتاد، به عنوان مثال شاید الان صرفاً شباهت بصری محصولات در متاورس، مورد نظر سازندگان و مصرف‌کنندگان NFT  ها باشد، اما با اضافه شدن قدرت لمس به متاورس، جنس، بافت، بوی عطر و ادکلن و بسیاری موارد دیگر، ممکن است مورد نقض قرار بگیرد. از همین رو متخصصان حقوقی صنعت مد با اذعان بر اینکه قانون نسبت به پدیده‌های جدید، درحال حاضر درمانده است، بهترین چاره را ارائه اظهارنامه جدید و تقاضای حمایت در فضای مجازی می‌دانند.

[1] .Snow Crash

[2] Bubble Worlds

[3] Nikeland