نوروز آیینی است که قدمت آن حداقل به قرن ششم قبل از میلاد برمی‌گردد که در این روز، فرا رسیدن سال نو، آغاز بهار و تولد دوباره طبیعت جشن گرفته می شود (این جا و این جا). سال نو اغلب زمانی است که مردم آرزوی رفاه و شروع های جدید را دارند. نوروز، اوّلین روز بهار است و در روز اعتدال نجومی بهاری که معمولاً در 21 مارس (اوّل فروردین) رخ می دهد، جشن گرفته می شود (این جا و این جا). 21 مارس در بسیاری از کشورهای حاشیه جاده ابریشم از جمله ایران، افغانستان، آذربایجان، هند، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان آغاز سال جدید است.
نوروز، این جشن تاریخی که با نام های مختلف «Nowruz»، «Nowrouz»، «Nauryz»، «Navruz»، «Nawrouz»، «Nevruz»، «Nooruz» یا «Novruz» شناخته می شود (این جا و این جا)، توسط بیش از 300 میلیون نفر در سراسر جهان و بیش از 3000 سال است که در پهنه وسیعی از بالکان، حوزه دریای سیاه، قفقاز، آسیای مرکزی، خاورمیانه و سایر مناطق به عنوان آغاز سال جدید جشن گرفته می شود. نام این رسم بین فرهنگی در فارسی، به معنای «روز نو» («No» – نو و «rouz» – روز) است. این روز، آغازهای جدید و بازگشت بهار را جشن می گیرد که از اهمیت معنوی زیادی برخوردار است؛ زیرا نماد پیروزی خیر بر شر و شادی بر غم می باشد (این جا، این جا و این جا). در این روز، آیین ها، مراسم ها و دیگر رویدادهای فرهنگی به مدت حدود دو هفته برگزار می شود. سنت مهمی که در این زمان انجام می شود، تهیه سفره نوروزی و گردهمایی است که دور آن برگزار می شود؛ میزهایی که با اشیایی که نماد پاکی، روشنایی، خلوص، فراوانی، شادی، امرار معاش، ثروت و باروری برای سال نو هستند، تزئین شده است تا اشخاص از یک وعده غذایی خاص در کنار عزیزانشان لذت ببرند. در این روز، مردمان لباس های نو می پوشند و با اقوام، به ویژه افراد مسن و همسایه ها ملاقات می کنند. هدایایی به ویژه برای کودکان رد و بدل می شود که شامل اشیاء ساخته شده توسط صنعتگران است. هم چنین، اجراهای خیابانی موسیقی و رقص، آیین های عمومی شامل آب و آتش، ورزش های سنتی و ساخت صنایع دستی نیز وجود دارد. این رسوم، از تنوع فرهنگی و مدارا حمایت می کند و به ایجاد همبستگی و صلح جامعه کمک می کند و از طریق مشاهده و مشارکت از نسل های بزرگ تر به جوان ترها منتقل می شوند (این جا، این جا و این جا).
نوروز که یکی از مقدس ترین روزهای تقویم باستانی زرتشتی است، چنان که اشاره شد، رویدادی سالانه است که میراث مشترک کشورهای حاشیه جاده ابریشم، سنت ها و فرهنگ آنان می باشد. نوروز توسط مردمی با پیشینه های مذهبی و فرهنگی مختلف جشن گرفته می شود و آداب و رسوم آن نسل به نسل در جاده های ابریشم منتقل شده است (این جا و این جا). با گذشت زمان، نوروز توسعه و گسترش یافته و تأثیرات اجتماعی، مذهبی و فرهنگی جدیدی را در خود جای داده است. اگرچه سنت ها و آداب و رسوم نوروز در کشورهای مختلف متفاوت است، اما ویژگی های وحدت بخش بسیاری وجود دارد. به عنوان مثال در بیشتر مناطق، قبل از عید، مردم رقص های آیینی مانند پریدن از روی آتش و نهرها را اجرا می کنند. نوروز نه تنها فرصتی برای لذت بردن از آداب و رسوم فرهنگی باستانی است، بلکه ترویج صلح و همبستگی در میان جوامع را با شناخت اهمیت هویت های کثرت گرایانه ما فراهم می کند (این جا، این جا، این جا، این جا و این جا). بنابراین، نوروز از آن جایی که به تنوع فرهنگی و دوستی بین مردم و جوامع مختلف کمک می کند، با تعهدات یونسکو، به ویژه در رابطه با کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس 2003، مطابقت دارد (این جا)؛ چرا که نوروز نقش بسزایی در تحکیم پیوندهای مردم بر اساس احترام متقابل و آرمان های صلح و حسن همجواری دارد. سنت ها و آیین های آن منعکس کننده آداب و رسوم فرهنگی و باستانی تمدن های شرق و غرب است که از طریق تبادل ارزش های انسانی بر آن تمدن ها تأثیر گذاشته است. جشن نوروز به معنای تأیید زندگی در هماهنگی با طبیعت است و ما را با رابطه جدایی ناپذیر سازندگی و چرخه های نوزایی طبیعت و نگرش متعهدانه و محترمانه به منابع طبیعی زندگی آگاه می سازد (این جا، این جا، این جا، این جا و این جا).
در اصطلاح یونسکو، «میراث جهانی» یعنی مواریث فرهنگی و تاریخی که فراتر از یک ملت و یک سرزمین، ارزش جهانی دارد و به همه بشریت متعلق است. تا قبل از تأسیس یونسکو در ۱۳۲۴ خورشیدی (۱۹۴۵ میلادی) و پایان جنگ جهانی دوم، چنین عنوانی شناخته شده و آشنا نبود، و ابزارهای بین المللی برای حفاظت از آن وجود نداشت (این جا، این جا). در این راستا، در ابتدا کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو با عنوان «کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهانی» که کشورهای عضو یونسکو بر اساس آن مواریث فرهنگی و تاریخی خود را طی مراحلی در یونسکو به ثبت می رسانند، تدوین گردید. اما موضوع این کنوانسیون، مواریثی هستند که جنبه ملموس و مادی دارند، یعنی بناها و چشم اندازهای تاریخی یا طبیعی که در واقع نمادهای مادی و ملموس فرهنگی ملت ها هستند (این جا، این جا و این جا). در این میان، از ۱۹۹۹، این بحث در محافل یونسکو جدی شد که علاوه بر این آثار ملموس، جوامع و تمدن های بشری مواریثی دارند که جنبه ملموس و مادی ندارد، اما در واقع ستون های هویت فرهنگی مردمان هستند و می بایست در مقابل تحولات روزگار و مخاطراتی که بقای آن ها را تهدید می کنند، از آن ها محافظت گردد و هم چنین آن ها را به دیگر ملل و جوامع انسانی، مانند سنت ها، آداب، زبان ها و بسیاری دیگر از مظاهر ناملموس فرهنگی که از آن به عنوان میراث معنوی هم یاد می شود، شناساند (این جا و این جا). در نهایت، در کنفرانس عمومی سی و دوم یونسکو در ۲۰۰۳، کنوانسیونی با عنوان «کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس» به تصویب رسید (این جا و این جا) (ایران در سال ۲۰۰۵، پس از تصویب آن در مجلس شورای اسلامی به آن پیوسته است). در این راستا، نوروز، در تاریخ سی ام سپتامبر 2009 (هشتم مهرماه 1388)، با عضویت هفت کشور ایران، آذربایجان، هند، قرقیزستان، پاکستان، ترکیه و ازبکستان، در فهرست میراث فرهنگی ناملموس به عنوان یک سنت فرهنگی که توسط مردمان متعدد رعایت می شود، در اجلاس کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شد (این جا، این جا و این جا)؛ جشنی اجدادی که اوّلین روز بهار و تجدید طبیعت را نشان می دهد، ارزش های صلح و همبستگی بین نسل ها و درون خانواده ها و هم چنین آشتی و همسایگی را ترویج می کند، و بنابراین به تنوع فرهنگی و دوستی بین مردم و جوامع مختلف کمک می کند (این جا و این جا). اما در این مرحله، پرونده ثبت این میراث شامل همه کشورهای منطقه که نوروز را جشن می‌گیرند نمی‌شد، زیرا آن ها موفق نشده بودند مقدمات فنی و لجستیکی تهیه پرونده را مطابق با معیارهای کنوانسیون و آئین نامه های مربوط، به موقع آماده کنند. از سال ۱۳۹۲، پنج کشور افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و عراق، از ایران که هماهنگ کننده و مسئول تجمیع اسناد پرونده نوروز است، در خواست نمودند که مسیر پیوستن آن ها به ثبت جهانی نوروز را هموار کند و روند لازم را سامان دهد. البته این کار چندان آسان نبود، زیرا از نظر مقررات یونسکو و آئین نامه‌های اجرایی «کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس»، امکان پیوستن اعضای جدید به پرونده ای که قبلاً ثبت شده، وجود نداشت. تنها راه این بود که هفت کشور عضو ثبت جهانی نوروز، همگی توافق کنند که آن پرونده ثبت شده در ۱۳۸۸ کلاً کنار گذاشته شود و از اوّل پرونده جدیدی، این بار با مشارکت دوازده کشور، آماده و برای بررسی به یونسکو تسلیم گردد. برای این کار لازم بود نمایندگی ایران در یونسکو با کشورهای عضو پرونده ثبت شده قبلی وارد مذاکره شود و آن ها را قانع کند که تن به این زحمت مجدد بدهند، یعنی به اوّل خط بازگردند و همه آن راه طی شده چند ساله قبلی را دوباره از آغاز بپیمایند و زیر بار مذاکرات و هماهنگی‌های دیپلماتیک لازم، البته این بار در حلقه بزرگتر دوازده کشور، بروند (این جا، این جا و این جا). درنهایت پس از چهار سال کار و پیگیری های مداوم، این پرونده در دستور کار یازدهمین اجلاس «کمیته بین الدول حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو» قرار گرفت. این اجلاس از ۲۹ نوامبر تا ۳ دسامبر ۲۰۱۶ در آدیس آبابا پایتخت اتیوپی برگزار شد و درنهایت در سال 2016 به ابتکار مشترک جمهوری اسلامی ایران، افغانستان، آذربایجان، هند، عراق، قزاقستان، قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان، مجدداً نوروز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس، این بار با عضویت دوازده کشور، با اجماع همه اعضای کمیته به ثبت جهانی رسید (این جا، این جا و این جا).
از سوی دیگر، در دستور کار «فرهنگ صلح» سازمان ملل متحد، کشورهای جمهوری اسلامی ایران، افغانستان، آذربایجان، آلبانی، جمهوری مقدونیه یوگسلاوی سابق، هند، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکیه و ترکمنستان، پیش نویس قطعنامه ای (A/64/L.30) را با عنوان «روز جهانی نوروز» تهیه و برای بررسی و تصویب به شصت و چهارمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه کردند (این جا و این جا). این متن توسط نماینده آذربایجان معرفی شد و گفت که نوروز به عنوان جشنی که در بسیاری از نقاط جهان با موضوعات مهمی برای تمام بشریت جشن گرفته می شود، باعث تشویق گفتگو و تفاهم بین فرهنگی می شود. نماینده ایران در سخنانی پس از اقدام مجمع در مورد این پیش نویس، تصویب آن را با ابیاتی از شاعر پارسی زبان، مولانا جلال الدین رومی، که عید را در تولد دوباره ای در زمین و روان آدمیان توصیف می کند، مزین نمود (این جا، این جا و این جا). در هفتاد و یکمین جلسه عمومی در 23 فوریه 2010 (چهارم اسفند ۱۳۸۹)، مجمع عمومی از درج نوروز در فهرست نمایندگی میراث فرهنگی ناملموس بشریت توسط سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) در 30 سپتامبر 2009 استقبال کرد؛ چراکه به تأیید زندگی در هماهنگی با طبیعت، آگاهی بخشیدن از رابطه جدایی ناپذیر سازندگی و چرخه‌های نوزایی طبیعت و نگرش متعهدانه و محترمانه به منابع طبیعی زندگی، اشاره می کند.
درنهایت در سال 2010، «روز جهانی نوروز» توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در قطعنامه A/RES/64/253، براي نخستين بار در تاريخ اين سازمان، نوروز ايراني را به عنوان يك مناسبت بين المللي به رسميت شناخت. اين قطعنامه كه در يك ابتكار عمل مشترك با كشورهايي كه نوروز را در سطح ملي گرامي مي‌دارند (ایران، آذربايجان، افغانستان، تاجيكستان، تركيه، تركمنستان، قزاقستان و قرقيزستان) آماده شده بود، مورد حمايت عمومي كشورهاي عضو سازمان قرار گرفته و به اتفاق آراء به تصويب رسيد. شايان ذكر است كه سه كشور هند، آلباني و مقدونيه نيز در روز رأي گيري به كشورهاي باني اين قطعنامه پيوستند (این جا و این جا).
در بندهای مقدماتی قطعنامه A/RES/64/253 مجمع عمومی در باب نوروز، به اسناد بین المللی زیر به عنوان پشتوانه هایی که راه توجیه بین المللی نتیجه مندرج در آخر متن را هموار می کند، اشاره می نماید:
- اهداف و اصول منشور ملل متحد در دستیابی به همکاری بین المللی در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی؛
- قطعنامه 6/56 مورخ ۹ نوامبر ۲۰۰۱ مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورد دستور کار جهانی گفتگوی تمدن ها؛
- اعلامیه اصول همکاری های فرهنگی بین المللی، که در تاریخ ۴ نوامبر ۱۹۶۶ (۱۳ آبان ۱۳۴۵) به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسیده است؛
- مصوبه نشست جهانی سران در ۱۶ سپتامبر سال ۲۰۰۵ مجمع عمومی که بیان می دارد فرهنگ ها و تمدن ها به غنای حیات بشری کمک کرده اند؛
- اعلامیه جهانی تنوع فرهنگی که در ۲ نوامبر ۲۰۰۱ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسیده است، که بر همبستگی بیشتر بر پایه به رسمیت شناختن تنوعات فرهنگی و آگاهی از وحدت بشریت و توسعه مبادلات فرهنگی تأکید می کند؛
- کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس که در تاریخ ۱۷ اکتبر ۲۰۰۳ به تصویب کنفرانس عمومی یونسکو رسیده که اهمیت حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس را به رسیمت می شناسد که آداب و سنن اجتماعی، مراسم، جشن ها و شادمانی ها، در سطح ملی و بین‌المللی را نیز شامل می شود (در واقع نوروز بر اساس این کنوانسیون در تاریخ ۳۰ سپتامبر ۲۰۰۹، از سوی یونسکو در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت ثبت شد).
هم چنین، علاوه بر اشاره به اسناد پیش گفته، در بندهای مقدماتی قطعنامه «روز جهانی نوروز» (۲۵۳/۶۴) آمده است که:
- میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی و طبیعی ملموس به یکدیگر وابسته اند؛
- ارتقاء سطح آگاهی عمومی از طریق آموزش، رسانه و فعالیت های فرهنگی امری حیاتی است، زیرا شناخت فرهنگ های ملی، میراث فرهنگی جهان و تنوع فرهنگی در تقویت صلح جهانی و همکاری های بین المللی نقش مهمی دارد؛
- دستاوردهای تمدنی، میراث جمعی و منبع اصلی الهام و پیشرفت بشریت اند؛
- دستیابی به یک درک عینی از تمدن های بشری و افزایش تعامل سازنده و همکاری بین تمدن ها یک ضرورت است؛
- اهمیت فرآیندهای غنی سازی فرهنگی متقابل و ضرورت ارتقاء مبادلات میان تمدن ها که تسهیل کننده توسعه همکاری بین المللی است؛
- ضرورت توجه به ارتباط هرچه بیشتر هماهنگی طبیعت و فرهنگ زندگی در تمام تمدن های جهان معاصر؛
- نوروز، روز اعتدال بهاری، از سوی بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در سرتاسر جهان در پهنه وسیعی از بالکان، حوزه دریای سیاه، قفقاز، آسیای مرکزی، خاورمیانه و دیگر مناطق، در طول بیش از ۳۰۰۰ سال، به عنوان آغاز سال نو جشن گرفته شده است؛
- نوروز، به عنوان تجسم وحدت میراث فرهنگی و سنت های دیرین، نقش مهمی در تقویت روابط مردمی بر اساس احترام متقابل و آرمان های صلح و حسن همجواری ایفا می کند؛
- بنیان سنت ها و آیین های نوروزی، بازتاب ویژگی های آداب و رسوم فرهنگی و تاریخی تمدن هایی است که از طریق تبادل ارزش های انسانی بر یکدیگر تأثیر گذاشته اند؛
- نگاه نوروز به زندگی، هماهنگی با طبیعت است که ما را به رابطه جدایی ناپذیر سازندگی و چرخه های نوزایی طبیعت و نگرش متعهدانه و محترمانه به منابع طبیعی زندگی آگاه می کند.
موارد پیش گفته خلاصه ای از مفاهیمی بود که در بندهای مقدماتی قطعنامه ۲۵۳/۶۴ مجمع عمومی آمده است. درنهایت بندهاي اجرايي اين قطعنامه به شرح زیر آمده است که مجمع عمومی سازمان ملل متحد:
- روز ۲۱ مارس را به عنوان «روز جهانی نوروز» به رسمیت می شناسد؛
- از تلاش کشورهای عضو که نوروز در آن ها جشن گرفته می شود، برای حفظ و توسعه فرهنگ و سنت‌های مربوط به آن، استقبال می کند؛
- کشورهای عضو را برای تلاش جهت افزایش آگاهی در مورد نوروز و برگزاری مناسب مراسم سالانه این جشن ترغیب می کند؛
- از کشورهای عضو که نوروز را جشن می گیرند، درخواست می نماید نسبت به مطالعه ریشه ها و سنت های این جشن با هدف اشاعه دانش پیرامون میراث نوروز در جامعه جهانی اقدام نمایند؛
- از کشورهای علاقه مند، سازمان ملل متحد، ارگان‌های تخصصی، صندوق‌ها و برنامه ها، به ویژه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) و سازمان های بین المللی و منطقه ای و نیز سازمان‌های غیردولتی برای مشارکت در برنامه های کشورهایی که نوروز در آن ها جشن گرفته می‌شود، دعوت می نماید.
درنهایت نگارنده این سطور و انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران صمیمانه فرارسیدن نوروز، این عید باستانی و ایرانی را تبریک و شادباش گفته و آرزوی سالی سراسر از شادی، سلامتی، ثروت، عشق، موفقیت و بهروزی را دارد و این نوشتار را با مهر فراوان تقدیم به تمامی خوانندگان بزرگوار می‌نماید.
نویسنده: کیان بیگلربیگی
پژوهشگر دکتری حقوق بین الملل عمومی دانشگاه تهران و عضو پیوسته انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران
