در سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر، ایجاد تعامل بین حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری یک چالش مهم است. تعاملی که به انسان‌ها اجازه مشارکت فعال در فرآیند نوآوری و دسترسی عادلانه به دانش را میدهد. این تعامل باعث تحقق دنیایی هوشمند، پویا و انسان‌محور خواهد شد.
حق مالکیت بشر بر دارایی‌های ارزشمند خود، مفهومی است که از دیرباز در متون حقوقی و قانونی مختلف آمده است. حمایت از مالکیت فکری برای پیشبرد نوآوری در مقیاس جهانی ضروری است. امروزه، مالکیت فکری به صورت گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. مالکیت فکری برای کسب و کارها، امری ضروری است؛ ادامه حیات کسب و کارها، منوط به دارایی‌های فکری و حمایت از آن‌ها بوده و در نتیجه، رفاه و پیشرفت بشریت نیز، به شکل غیرقابل انکاری، وابسته به حقوق مالکیت فکری است.
به طورکلی مالکیت فکری از دارایی‌های نامشهودی که با استفاده از قدرت فکر و ذهن انسان پدید آمده است، حمایت می‌نماید.
در این راستا باید اشاره داشت، افزایش اهمیت حقوق مالکیت فکری و گسترش حمایت از آن در عرصه داخلی و بینالمللی، موجب طرح مسئله ارتباط و تعامل این حق با حقوق بشر میشود. زمانی که قوانین مالکیت فکری در ابتدا تدوین شد، انگیزه از تدوین آن صرفاً تجاری بود، اما امروزه قواعد حقوق بشر و حقوق مالکیت فکری بسیار بیشتر از آنچه در ابتدا تصور می شد با هم تداخل دارند. در واقع حقوق مالکیت فکری به حقوق بشر راه پیدا کرده است. حقوق مالکیت فکری به همراه اعتدال و حقوق بشر، میتواند نتایج ثمربخشی برای همه کشورهای جهان داشته باشد. با این حال، البته وجود تفاوت‌هایی بین این دو نظام نیز غیرقابل انکار است: حقوق مالکیت فکری مبتنی بر اصول رشد اقتصادی است و زمان حمایت محدودی دارد، در حالی که حقوق بشر جهانشمول؛ غیرقابل انکار؛ سلب ناپذیر و تقسیم ناپذیر؛ و متعلق به انسان است. علاوه بر این، حقوق مالکیت فکری ممکن است لغو یا به شخص دیگری اعطا شود.
با توجه به موضوع این نوشتار باید بیان نمود، یکی از اوّلین و احتمالاً برجستهترین سند بینالمللی که آن را «قانون اساسی حقوق بشر» مینامند و به تعامل حق مالکیت فکری با حقوق بشر پرداخته، اعلامیه جهانی حقوق بشر است که امسال هفتاد و پنجمین سالگرد خود را جشن میگیرد. هفتاد و پنج سال پیش، در 10 دسامبر 1948 مجمع عمومی سازمان ملل متحد اعلامیه جهانی حقوق بشر را در نشستی در پاریس به اتفاق آراء تصویب کرد و یکی از سنگ بناهای نظم بینالمللی پس از جنگ جهانی دوم، که این اعلامیه بهعنوان «معیار مشترک موفقیت برای همه مردم و همه ملت‌ها» اعلام شد، را گذاشت.
البته باید اذعان داشت، هرچند اعلامیه جهانی حقوق بشر از اصطلاح مالکیت فکری استفاده نمیکند، اما مسلماً بند 2 ماده 27 را میتوان شناسایی کننده حقوق مالکیت فکری بهعنوان حق بشری دانست. مانند سایر مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر، علل و زمینه تهیه پیش نویس ماده 27، واکنش گسترده به نسل کشی نازیها و وحشیگریهای رخ داده در جنگ جهانی دوم بود. علم و فناوری نقش مهمی در جنگ ایفا نمود و به عنوان ابزار هولوکاست عمل کرد. در طول فرآیند تهیه پیشنویس اعلامیه جهانی حقوق بشر در کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد، به سوء استفاده از علم و فناوری توسط رژیم هیتلر و نیاز به تدابیر حفاظتی برای محافظت از علم در برابر استفاده برای اهداف مضر اشاره شد.
اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده ۲۷ خود، حق استفاده و حمایت از منافع مادی و معنوی تولیدات علمی، ادبی و هنری را به رسمیت شناخته است. ماده 27 اعلامیه بیان میدارد: «1. هـر کـس حـق دارد آزادانـه در زندگـی فرهنگـی اجتمـاع شـرکت کنـد، از فنـون و هنـرهـا بهرهمند گـردد و در پیشـرفت علمی و فواید آن سـهیم باشـد؛ 2. هـر کس حـق دارد از حمایت منابـع معنوی و مادی آثـار علمی، فرهنگی یـا هنری خود برخوردار شـود». البته باید اشاره داشت، از آنجایی که مفاد اعلامیه جهانی حقوق بشر در زمان تصویب آن الزامآور نبود و صرفاً قطعنامهای بود که از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شده بود (هرچند امروره عموماً معتقد هستند که مفاد آن ماهیت عرفی «حتی برخی موارد در زمره قواعد آمره» و الزامآور در نظام حقوق بینالملل پیدا کرده است)، برای اعتبار الزامآور بخشیدن به آن، در ماده 15 میثاق بینالمللی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مقرره پیشگفته تکرار گردید. در ماده 15 میثاق بینالمللی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بیان شده است: «1. دولتهای طرف این میثاق حق هر کس را در امور ذیل به رسمیت می‌شناسند: الف – شرکت در زندگی فرهنگی، ب – بهرهمند شدن از پیشرفتهای علمی و مجاری آن، ج – بهرهمند شدن از حمایت منافع معنوی و مادی ناشی از هر گونه اثر علمی ادبی یا هنری؛ 2. تدابیری که برای تأمین اعمال کامل این حق توسط دولتهای طرف این میثاق اتخاذ خواهد شد، باید شامل تدابیر لازم برای تأمین حفظ و توسعه و‌ترویج علم و فرهنگ باشد؛ 3. دولتهای طرف این میثاق متعهد می‌شوند که آزادی لازم برای تحقیقات علمی و فعالیتهای خلاقه را محترم بشمارند؛ 4. دولتهای طرف این میثاق به فوائد حاصل از تشویق و توسعه همکاری و تماسهای بینالمللی در زمینه علوم و فرهنگ اعتراف می‌نمایند».
البته باید اذعان داشت، ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر تنها از شی حمایت میکند، پیرو نظریه کار جان لاک، ثمره کار فرد به وی تعلق دارد؛ زیرا او برای آن کار کرده است و این امر به کارگر حق مالکیت میدهد. امکان در نظر گرفتن حقوق مالکیت به عنوان یک حقوق بشر در راستای نظزیه کار میتواند در اموال فکری نیز بسط داد شود.
اما بدون شک باید باید اشاره داشت، علیرغم اینکه اعلامیه جهانی حقوق بشر هفتاد و پنج سال پیش تصویب گردیده است، نگاهی مترقیانه نسبت به مسائل مختلف از جمله حقوق مالکیت فکری داشته است.
- اعلامیه جهانی حقوق بشر بر دسترسی عموم به علم و فرهنگ تأکید دارد. حقوق مالکیت فکری نیز در این راستا نقش دارد. مثلاً ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر، حق به آزادی‌های فرهنگی شامل حقوق نویسندگان و هنرمندان را تأکید میکند.
- حقوق مالکیت فکری حقوق پدیدآورندگان را حمایت میکند، اما تعامل با حقوق انسانی نیز در این راستا ضروری است. برای مثال مجمع عمومی سازمان ملل متحد (قطعنامه 279/70) در راستای گزارش سال 2015 گزارشگر ویژه حقوق فرهنگی تاکید نمود که دیدگاه حقوق بشر ایجاب میکند که حق اختراع به حدی گسترش نیابد که در حیثیت و رفاه افراد تداخل ایجاد کند. در جایی که حقوق ثبت اختراع و حقوق بشر در تضاد هستند، حقوق بشر باید حاکم باشد.
- یکی از فلسفههای حمایت از حقوق مالکیت فکری مشارکت فعال در فرآیند نوآوری است. بر اساس ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر، هر شخص حق دارد به علم، هنر و مطالعه دسترسی داشته باشد.
- یکی از اهداف حقوق مالکیت فکری جلوگیری از سوءاستفاده و تبعیض در استفاده از دانش و نوآوری است. لذا ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر همچنین از تبعیض در دسترسی به فرهنگ و انتقال اطلاعات می‌پردازد.
در پایان باید بیان داشت، در هفتاد و پنجمین سالگرد تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر، همانطور که اعلامیه تصریح میکند که حقوق بشر در سراسر گیتی برای همه آدمیان معتبر است و به هر انسانی صرفاً به دلیل انسان بودن او تعلق میگیرد؛ هدف این حقوق در کلیت آن، حفظ منزلت و آزادی آدمی است. این اعلامیه حکومتها را موظف میکند که از حقوق بشر پاسداری کنند، اگرچه بزرگترین دشمن و مانع تحقق حقوق بشر، خود حکومتها هستند. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در بیانیه‌ای درباره حقوق مالکیت فکری و حقوق بشر که در سال 2002 به تصویب رسید، اعلام نمود که حقوق مالکیت فکری باید با حقوق بشر متوازن باشد. بهرهمندی از مزایای پیشرفت علمی و تشویق توسعه سیستمهای مالکیت فکری و استفاده از حقوق مالکیت فکری به شیوهای متوازن که از منافع اخلاقی و مادی نویسندگان حمایت کند و در عین حال بهرهمندی از این حق و سایر حقوق بشر را ارتقا دهد. بنابراین در این سیاق، از آنجایی که حقوق مالکیت فکری امروزه بدون شک حقی بشری قلمداد میگردد، در جهت حراست از آن باید تلاش نمود و نگاه مترقیانهای که در هفتاد و پنج سال پیش به این حق در اعلامیه جهانی حقوق بشر شده بود را امروزه بیش از پیش به ظهور و بروز رساند.
نویسندگان:
کیان بیگلربیگی – دانشجوی دکتری حقوق بین الملل عمومی دانشگاه تهران و عضو پیوسته انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران.
سارا صلح‌چی – دانش آموخته حقوق مالکیت فکری دانشگاه علامه طباطبائی و عضو پیوسته انجمن علمی حقوق مالکیت فکری ایران
